Çlirimi i Shqipërisë dhe përpjekjet e Ballit Kombëtar në nëntor 1944: Rilexim mbi bazën e arkivave ndërkombëtare

Shkruan Xhemil Zeqiri

Data 29 nëntor 1944 njihet zyrtarisht si çlirimi i Shqipërisë nga pushtimi gjerman. Megjithatë, ditët para kësaj date shfaqin zhvillime të rëndësishme politike dhe ushtarake që shpesh janë trajtuar sipërfaqësisht në historiografinë shqiptare. Ky artikull shqyrton përpjekjet e Ballit Kombëtar për bashkëpunim me forcat çetnike serbe, duke u mbështetur në burime arkivore britanike, amerikane dhe jugosllave, të cilat hedhin dritë mbi dinamikën e vërtetë të ngjarjeve.
Çlirimi i Shqipërisë në fund të vitit 1944 është një moment kyç i historisë shqiptare. Megjithëse aspekti ushtarak i këtij procesi është dokumentuar gjerësisht, në shumë raste janë anashkaluar manovrat politike të aktorëve jo-komunistë, veçanërisht përpjekjet e Ballit Kombëtar për të siguruar mbështetje nga forcat çetnike serbe në ditët e fundit të luftës. Burimet ndërkombëtare të periudhës ofrojnë informacion të mjaftueshëm për të rindërtuar një panoramë më të gjerë dhe më të balancuar të situatës.
Në fund të nëntorit 1944, Ushtria Nacionalçlirimtare Shqiptare (UNÇSH) kishte marrë kontrollin e pothuajse gjithë territorit.
1 -Tërheqja gjermane po kryhej me ritme të shpejta dhe strukturat e pushtetit kolaboracionist po shpërbëheshin. Pikërisht në këtë kontekst, Balli Kombëtar kërkoi të krijonte një aleancë emergjente antikomuniste me forcat çetnike serbe.
Sipas dokumenteve të SOE të ruajtura në The National Archives (Kew), përfaqësues të Ballit Kombëtar u angazhuan në bisedime me çetnikët për të sjellë në Shqipëri 15.000–17.000 luftëtarë çetnikë, në mënyrë që të organizohej rezistenca kundër partizanëve.
2- Raportet britanike i përshkruajnë këto përpjekje si “manovra të një organizate në kolaps të afërt”.
Raportet e OSS (Office of Strategic Services), të ruajtura në U.S. National Archives, përforcojnë të njëjtin narrativ. Ato flasin për takime në zonat kufitare të Kosovës dhe Sanxhakut, ku përfaqësues të Ballit Kombëtar kishin negociuar me komandantë çetnikë për të krijuar një front të përbashkët antikomunist.

Thank you for reading this post, don’t forget to subscribe!
4-Burimet jugosllave, të ruajtura në Arkivin e Jugosllavisë (Vojni Arhiv), konfirmojnë kontaktet e çetnikëve të Pavle Đurišić dhe Stojan Kalabić me Ballin Kombëtar në fund të vitit 1944.
5 Dokumentet flasin për koordinim potencial për të frenuar avancimin e forcave partizane. Që nga viti 1944, Aleatët e mëdhenj kishin ndërprerë çdo mbështetje për çetnikët e Mihailović-it në favor të partizanëve të Titos.
6 Kjo e la strukturën çetnike në krizë të plotë, pa aftësi logjistike për të kryer një operacion të madh në territor shqiptar. Sipas raporteve britanike të tetor-nëntorit 1944, njësitë çetnike ishin duke u shpërbërë nga ofensivat partizane jugosllave dhe nga dezerterimet masive.
7- Kjo e bëri të pamundur çdo mbështetje efektive për Ballin Kombëtar. Në ndihmës së premtuar, Balli Kombëtar mbeti i izoluar. Burime britanike citojnë Mit’hat Frashërin më 29 nëntor 1944 duke deklaruar: “Ikni, sepse e humbëm luftën”.
8- Pas kolapsit të strukturës së Ballit Kombëtar, udhëheqësit kryesorë u bashkuan me kolonat e fundit gjermane duke u tërhequr drejt Evropës Qendrore. Burimet e SOE dhe OSS e konfirmojnë këtë lëvizje, duke e lidhur me fundin e çdo rezistence të organizuar jo-komuniste në Shqipëri.
9- Burimet ndërkombëtare konfirmojnë se Balli Kombëtar kërkoi të krijonte një aleancë strategjike me çetnikët serbë në fund të nëntorit 1944. Marrëveshja u tentua, por dështoi për arsye ushtarake dhe politike që lidhen kryesisht me shpërbërjen e forcave çetnike dhe anulimin e mbështetjes nga Aleatët. Si rrjedhojë, forcat partizane shqiptare arritën të çlirojnë vendin pa kundërveprim serioz nga frontet “nacionaliste”, duke çuar në çlirimin e Shqipërisë më 29 nëntor 1944.

Fusnotat
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi i Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH, dosjet e nëntorit 1944. ↩
Fischer, Bernd J., Albania at War 1939–1945, Hurst & Co., 1999. ↩
National Archives (UK), SOE Records, HS 5/133; FO 371/43531. ↩
U.S. National Archives (NARA), OSS Records, Europe—Albania Files, Nr. 226/ALB. ↩
Vojni Arhiv (Beograd), Četnička arhiva, dosjet e vitit 1944. ↩
Pavlowitch, Stevan K., Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia, Columbia University Press, 2008. ↩
National Archives (UK), HS 5/137, raport i misionit britanik për Shqipërinë, 30 nëntor 1944.

Kopenhagë
29 – Nëntor – 2025