Paprekshmëria e pushtetit vs. sundimi i ligjit, rasti Balluku dhe rreziku për demokracinë!

Paprekshmëria e pushtetit vs. sundimi i ligjit, rasti Balluku dhe rreziku për demokracinë!

✍️ Nga Kristina Nano

Kryetare e LRE – Rinisja | Doktorante në Leadership, James Madison University (JMU), SHBA

Çfarë po na tregon rasti Balluku?

Pezullimi nga detyra i zv.kryeministres Belinda Balluku nga Gjykata e Posaçme Kundër Korrupsionit (GJKKO), si masë sigurie në një hetim për afera korruptive në projektin e tunelit të Llogarasë, ka ndezur një debat të ri mbi kufijtë e pushtetit ekzekutiv në Shqipëri.

Kryeministri Edi Rama e ka quajtur këtë masë “absurditet të rrezikshëm”, “rast të pashkelur askund” dhe “shfaqje ulëritëse papjekurie demokratike”, duke këmbëngulur se gjykatat nuk duhet të pezullojnë ministra dhe se vetëm Kryeministri (ose një vendim i formës së prerë) mund të largojë një anëtar të kabinetit.

Në thelb, artikulohet një doktrinë ku ekzekutivi shpallet praktikisht i paprekshëm nga çdo masë gjyqësore deri në fund të procesit penal.

Nëse kjo pranohet, ndarja e pushteteve kthehet në dekor, jo në mburojë të qytetarëve.

Kjo na vë përballë tri pyetjeve themelore:

A është pezullimi i një ministreje nën hetim cenim i ndarjes së pushteteve, apo shenjë e pjekjes së shtetit të së drejtës?

A ekziston ndonjë standard europian që mbron “imunitetin praktik” të ministrave ndaj masave sigurie?

A duam një republikë ku pushteti kontrollohet nga ligji, apo një rend ku njerëzit në majë trajtohen si të shenjtë derisa largohen vetë?

Çështja lexohet nga katër kënde, juridik-kushtetues, sofizmat “europiane”, etika e pushtetit dhe teoritë bashkëkohore të leadership-it.

Ndarja e pushteteve, parim mbrojtës apo strehë për papërgjegjshmërinë?

Kryeministri fshihet pas doktrinës së ndarjes së pushteteve për të thënë se gjykatat “po i marrin kompetencat”.

Por ndarja e pushteteve nuk është shpikur kurrë për të mbrojtur qeverinë nga ligji.

Montesquieu e mendonte ndarjen si rrjet frenash ndaj çdo tendence absolutizmi, jo si mur betoni që e ndan ekzekutivin nga kontrolli gjyqësor.

Qeveria buron nga shumica parlamentare, por “vullneti demokratik” nuk është çek i bardhë për imunitet ndaj ligjit.

Në një rend demokratik, ministrat mbajnë përgjegjësi politike para Kryeministrit dhe Parlamentit, kur dyshohen për vepra të rënda, ata duhet të jenë të ekspozuar edhe ndaj përgjegjësisë penale, në kohë reale.

Vendimi i GJKKO-së për pezullim nuk zgjedh qeverinë.

Ai pyet vetëm, a mund të vazhdojë përkohësisht një zyrtar i lartë nën hetim, pa dëmtuar provat, pa ushtruar ndikim dhe pa rrënuar besimin e publikut te institucioni që drejton?

Nëse përgjigjja është “jo”, masa e pezullimit nuk është uzurpim i kompetencave të Kryeministrit, por ushtrim i detyrës së gjykatës për të mbrojtur rendin kushtetues nga abuzimi me pushtetin.

Një ndarje pushtetesh që e bën ekzekutivin të paprekshëm nuk është balancë.
Është deformim.

Ç’lejon ligji, ç’kërkon Kushtetuta?

Kodi i Procedurës Penale parashikon pezullimin nga detyra si masë sigurie kur gjykata vlerëson se, qëndrimi në funksion mund të ndikojë mbi provat, mund të mundësojë ripërsëritjen e veprës, cënon rëndë besimin te organi publik.

Reforma në Drejtësi u bë për të thyer kulturën e pandëshkueshmërisë së zyrtarëve të lartë. Kushtetuta përcakton se ministri emërohet dhe shkarkohet nga Presidenti me propozim të Kryeministrit, por nuk shpik asnjë imunitet ndaj masave sigurie penale.

Derisa Gjykata Kushtetuese të flasë, vendimi i GJKKO-së gëzon prezumimin e ligjshmërisë.

Argumenti “gjykata po merr kompetencat e Kryeministrit” ngatërron dy botë, emërimi/shkarkimi është akt politik, pezullimi si masë sigurie është akt procedural, i lidhur me rrezikun penal, jo me favorin politik.

Në demokraci të konsoliduara, një ministër i akuzuar për një aferë të madhe zakonisht jep dorëheqjen, ruan dinjitetin e qeverisjes dhe lejon hetimin të zhvillohet i pavarur.

Në mungesë të kulturës së dorëheqjes, gjyqësori detyrohet të bëjë atë që politika nuk guxon, të imponojë përkohësisht distancën e domosdoshme midis pushtetit dhe hetimit.

Mund të jetë rrugë e pashkelur për ne, është pikërisht rruga që duhet shkelur nëse duam t’i japim fund kulturës së ministrave të paprekshëm.

Sofizmat “europiane”, Venecia, Strasburgu dhe e vërteta…

Për të ushqyer tezën e vet, Kryeministri thërret në ndihmë Komisionin e Venecias dhe Gjykatën e Strasburgut, duke lënë të kuptohet se “Evropa” e ka ndaluar pezullimin gjyqësor të ministrave.

Çfarë dimë me siguri?

Ne dimë se nuk ekziston asnjë opinion i posaçëm i Komisionit të Venecias që ndalon pezullimin si masë sigurie ndaj një ministri nën hetim, nuk ekziston asnjë normë e përgjithshme europiane që trajton anëtarët e qeverisë si të paprekshëm ndaj masave preventive penale.

Venecia paralajmëron kundër instrumentalizimit të gjyqësorit për luftë politike, e po aq paralajmëron kundër përdorimit të parimit të ndarjes së pushteteve si mbulesë për mosllogaritari.

Strasburgu kërkon proporcionalitet, ku çdo masë që prek funksionimin e institucioneve demokratike duhet të jetë e justifikuar dhe e domosdoshme.

Në rastin Balluku, vendimi i gjykatës është i diskutueshëm, por jo “i papranueshëm” në vetvete.

Nëse balanca është e drejtë, këtë e thotë Gjykata Kushtetuese, jo deklaratat e Kryeministrit.

Pra, dy gjëra janë të sigurta, Venecia nuk ka ndaluar kurrë pezullimin gjyqësor të ministrave, dhe Strasburgu nuk e konsideron vetvetiu antidemokratike një masë sigurie ndaj një zyrtari të lartë, sa kohë respektohet proporcionaliteti.

Evropa nuk mbron idenë e ministrave të paprekshëm.

Ajo mbron idenë se asnjë pushtet s’e mbron dot veten nga ligji me retorikë të vetën, sado e stolisur të jetë.

Etika e pushtetit dhe teoritë e leadership-it

Max Weber shkruante se politikanit i duhen tri cilësi, pasion, ndjenjë përgjegjësie dhe sens mase.
Në rastin tonë, pasioni i Kryeministrit për të mbrojtur ekipin e vet është i dukshëm.

Pyetja është nëse përgjegjësia ndaj ligjit dhe sensi i masës i përgjigjen të njëjtit nivel.

Weber dallon, etikën e bindjes, besnikëri ndaj parimit apo rrethit tënd, pa marrë gjithmonë parasysh pasojat, etikën e përgjegjësisë, vlerësim i peshës reale që veprimet e tua i japin rendit dhe shoqërisë.

Kur Rama e sheh çështjen e një ministreje nën hetim si “punë mes meje dhe saj”, ai zhvendos theksin te etika e bindjes partiake, duke lënë në hije etikën e përgjegjësisë ndaj publikut, si pasqyrohet qeveria, çfarë standardi vendos për nesër, çfarë sinjali u dërgon qytetarëve dhe administratës.

Teoritë moderne të leadership-it e kristalizojnë edhe më shumë këtë dallim, leadership-i transformues (Burns, Bass) kërkon që lideri të ngrejë edhe ndjekësit në një nivel më të lartë morali.

Lideri transformues do të thoshte: “Ne jemi të parët që i nënshtrohemi ligjit. Askush nga ne nuk do ta përdorë postin për t’u mbrojtur nga hetimi.”

Leadership-i shërbyes (Greenleaf) pyet: “A bëhen njerëzit më të lirë, më të drejtë, më të aftë nga mënyra si unë udhëheq?”
Kur kreu i qeverisë sulmon gjykatën për të mbrojtur një ministre, shërbimi ndaj shoqërisë zëvendësohet nga shërbimi ndaj kastës.

Leadership-i etik (Brown & Treviño) e mat liderin sipas koherencës midis fjalës dhe veprës, aftësisë për të pranuar kufijtë dhe kontrollet.
Mesazhi “gjykata s’ka të drejtë të na prekë” është i kundërt me çdo standard të leadership-it etik.

Leadership-i adaptiv (Heifetz) e sheh krizën si mundësi mësimi. Në vend ta përdorte rastin Balluku për të rritur transparencën dhe standardet, Kryeministri e përdor për të zgjatur zonën e imunitetit politik.

Në të katër këto lente, lideri i mirë e sheh kontrollin e ligjit si garanci të besimit, jo si rrezik për karrigen.

Në këtë kuptim, qëndrimi i Ramës nuk është thjesht problem ligjor. Është simptomë e një stili leadership-i ku lojaliteti ndaj rrethit vlerësohet më shumë se liria dhe besimi i të gjithë qytetarëve.

Hannah Arendt dhe e vërteta e rrëshqitur.

Hannah Arendt paralajmëronte se rreziku i shoqërive moderne qëndron te humbja e aftësisë për të dalluar të vërtetën nga gënjeshtra, jo domosdoshmërisht te dhuna e hapur.
Kur qytetarët nuk dinë më çfarë të besojnë, bëhen të manipulueshëm.

Në narrativën që po ndërton Kryeministri, fokusi zhvendoset, nga pyetja “a ka korrupsion këtu?”, te pyetja “pse guxon gjykata të prekë një ministre?”.

Pra, korrupsioni relativizohet, ndërsa kontrolli i ligjit problematizohet.

Në gjuhën e Arendt, ky është çasti kur publiku mësohet të dyshojë më shumë te mjeti i kontrollit sesa te abuzimi që po kontrollohet.

Kur një lider i zgjedhur delegjitimon gjykatat sa herë ato afrohen te pushteti, ai bën pikërisht atë proces që Arendt e quan “erozion të së vërtetës”, e shpërndan dyshimin jo te ata që kanë fuqinë të dëmtojnë, por te ata që kanë detyrimin t’i vënë kufi kësaj fuqie.

Autoritarizmi i butë dhe kapja e shtetit.

Formalisht, Shqipëria është demokraci parlamentare, ka zgjedhje periodike, pluralizëm partiak, media private.

Por rasti Balluku nxjerr në dritë disa simptoma tipike të një autoritarizmi të butë, ekzekutivi reagon me agresivitet ndaj një vendimi gjyqësor që prek rrethin e tij të ngushtë, refuzohet edhe teorikisht ideja që ministrat mund të jenë objekt masash sigurie pa dënim të formës së prerë, Gjykata Kushtetuese vihet nën presion publik për “ta korrigjuar” gjykatën e shkallës së parë, para se të ketë folur vetë.

Në literaturën për kapjen e shtetit, një nga indikatorët kryesorë është pikërisht ky, kur pushteti ekzekutiv përpiqet të neutralizojë çdo organ që i imponon llogaridhënie, qoftë media, qoftë drejtësia, qoftë organet e pavarura të kontrollit.

Nëse ky precedent do të vulosej si antikushtetues, mesazhi de facto do të ishte:

“Ministrat nuk mund të preken as përkohësisht, sado të rënda të jenë dyshimet, derisa të mbyllet procesi gjyqësor pas shumë vitesh.”

Ky është standard i papranueshëm për një shtet të së drejtës.

Është kthim pas, drejt asaj kulture ku “të mëdhenjtë” i shikonim vetëm nëpër lajme, kurrë në bankën e të akuzuarve.

Nëse ky standard pranohet, çdo reformë e shpallur bëhet fasadë.

Rinisja e Republikës kërkon liderë të prekshëm nga ligji.

Rasti Balluku nuk është vetëm një debat teknik kushtetues.
Është provë e një kulture politike.

Pyetja thelbësore nuk është:

“A lejohet ligjërisht pezullimi i një ministreje?”

por:

A jemi të gatshëm të pranojmë që edhe njerëzit në majë mund dhe duhet të preken nga ligji, kur ka dyshime serioze?

Analiza juridike sugjeron se vendimi i GJKKO mund të mbrohet në bazë të ligjit dhe proporcionalitetit.

Analiza filozofike tregon se pretendimi i paprekshmërisë bie ndesh me etikën e liderit të përgjegjshëm.

Analiza e leadership-it tregon se një Kryeministër që sulmon gjykatat për të mbrojtur ministren e vet nuk po udhëheq si shërbëtor i publikut, por si mburojë e kastës.

Nëse ky rast lexohet si mundësi për të forcuar shtetin e së drejtës, Shqipëria bën një hap përpara; nëse shfrytëzohet për t’ia prerë duart gjyqësorit sapo afrohet te tavolina e pushtetit, bën një hap drejt autoritarizmit të butë.

Rinisja e vërtetë e Republikës kërkon një kulturë të re leadership-i, liderë që e konsiderojnë kontrollin e ligjit mbi veten privilegj të demokracisë, jo pengesë, ministra që e dinë se detyra nuk është strehë nga drejtësia, por arsye më shumë për të pranuar transparencën, qytetarë që kuptojnë se e vetmja “paprekshmëri” e pranueshme është ajo e ndërgjegjes së pastër.

Vetëm nëse e pranojmë këtë standard, fjala “reformë” do të dalë nga posterët e propaganda shterpë dhe do të hyjë në jetën tonë të përditshme, dhe atëherë, matësi i saj nuk do të jenë më fjalimet, por mënyra si trajtohen pikërisht ata që deri dje quheshin “të paprekshëm”.

Vetëm atëherë “të paprekshmit” do të zëvendësohen nga një republikë ku askush nuk është mbi ligjin, as ministri, as Kryeministri, as gjykatësi, por ku secili mban përgjegjësi përpara të njëjtit parim, sundimit të ligjit, jo sundimit të njeriut.

Kristina Nano

Kryetare e LRE – Rinisja | Doktorante në Leadership, James Madison University (JMU), SHBA